Ελεύθερος χρόνος: η αποτυχία μιας επιτυχίας

Σαράντος Καργάκος, Προβληματισμοί, Ένας διάλογος με τους νέους, εκδ. Gutenberg, τ. Ε’, Αθήνα 1989, σελ. 54-57

  Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα των ανεπτυγμένων κοινωνιών είναι το πρόβλημα του ελεύθερου χρόνου.
Συγκεκριμένα, η μείωση του ωραρίου εργασίας, το πενθήμερο, η μακρά διάρκεια διακοπών και η πρώιμη συνταξιοδότηση αφήνουν πολλά περιθώρια ελεύθερου χρόνου σε μαθητές, εργαζομένους και κυρίως στους εκπροσώπους της λεγόμενης «τρίτης» ηλικίας. Ο ελεύθερος αυτός χρόνος δε γίνεται αντικείμενο πάντοτε σωστής αξιοποίησης κι αυτό δημιουργεί πολλά ψυχολογικά και κοινωνικά προβλήματα... Πώς είναι δυνατό να δημιουργηθεί η αναγκαία υποδομή, ώστε οι άνθρωποι να μην αναγκάζονται να σκοτώνουν το χρόνο τους;

  Είναι συνηθισμένο φαινόμενο να μην εκτιμά κανείς πράγματα που του προσφέρονται. Και δεν έχουμε μάθει να τα εκτιμούμε, γιατί δεν έχουμε μάθει να τα αξιοποιούμε. Όταν τον περασμένο αιώνα οι εργάτες πάλευαν για τα «Τρία Οχτώ»..., σίγουρα δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι θα φτάναμε κάποτε στη σημερινή κατάσταση: (...) οι άνθρωποι να έχουν αρκετό χρόνο, τον οποίο θεωρητικά μπορούν να διαθέσουν όπου και όπως αυτοί θέλουν (...) Γιατί ο σωστά αξιοποιημένος ελεύθερος χρόνος, είναι ο χρόνος της πραγματικής ελευθερίας.

  Στην πράξη όμως τις περισσότερες φορές κάθε άλλο παρά κάτι τέτοιο συμβαίνει. Για ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων ο ελεύθερος χρόνος είναι μια νεκρή περίοδος, μια περίοδος ανίας, χειμερίας νάρκης ή τεχνητά έντονης ψυχαγωγίας. Δε λείπει μόνο υποδομή, λείπουν οι ιδέες, λείπει και η φαντασία. Ελάχιστοι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι πλούσιοι δε θα γίνουμε, αν γεμίσουμε το σεντούκι μας χρήματα, αλλά αν γεμίσουμε την ψυχή μας με ωραίες εικόνες, εντυπώσεις, ωραία αισθήματα. Όσο πιο πολλά ηλιοβασιλέματα κλείσουμε στην ψυχή μας, τόσο περισσότερο πλούσιοι θα φύγουμε από τον κόσμο τούτο. Κι όλα αυτά προσφέρονται δωρεάν.

  Ίσως η αδυναμία αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου να οφείλεται σε μια εγγενή ανικανότητα του Νεοέλληνα, που πηγάζει από την ιδιοσυγκρασία του, την τάση για ανώφελη δραστηριοποίηση και προτίμηση εύπεπτων μορφών ψυχαγωγίας. Όμως είναι σκόπιμο ν’ αναλογιστούμε μήπως αυτή η κατάκτηση κάποιου ελεύθερου και εντελώς δικού μας χρόνου είναι μόνο πλασματική από κάποιο σημείο και πέρα. Το πρόβλημα αισθητοποιείται καλύτερα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι η αδυναμία του ατόμου να ανταποκριθεί στην πρόκληση του ελεύθερου χρόνου και να τον καλύψει δημιουργικά είναι μειονέκτημα της κοινωνίας που τα μέλη της δεν ξέρουν να οργανώνουν και να αξιολογούν το χρόνο τους, που δεν ξέρουν να επενδύουν το πλεόνασμα του δυναμισμού τους σε πράγματα (εκτός εργασίας) ωφέλιμα και για το σύνολο και για τους ίδιους. Δεν πρόκειται μόνο για ατομική αποτυχία αλλά και για την αποτυχία ενός ολόκληρου παιδευτικού, κοινωνικού και πολιτικού συστήματος, που δεν προσφέρει στα κοινωνικά μέλη ιδέες, ερεθίσματα και μέσα για επωφελή αξιοποίηση του με σκληρούς αγώνες αποκτημένου ελεύθερου χρόνου.

  Αν σκεφτούμε πως η αξία του ανθρώπου, κατά ένα μεγάλο βαθμό, κρίνεται από την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, από την αξιοποίηση της στιγμής που δεν υπόκειται σε έλεγχο ή εργασιακό καταναγκασμό, συνειδητοποιούμε την ανάγκη να αναζητήσουμε τα αίτια της αποτυχίας μιας επιτυχίας, τα αίτια που έκαναν τη λύση πρόβλημα, τα αίτια που έκαναν τον κάποτε πολυπόθητο ελεύθερο χρόνο «δώρον άδωρον», έτσι που πολλοί να καλύπτουν τα χρονικά κενά με πρόσθετη εργασία, με εργασία που δε γίνεται για ευχαρίστηση αλλά απλά και μόνο για να καλυφθεί ένα μέρος ζωής, που δεν ξέρουν πώς αλλιώς μπορεί να αξιοποιηθεί.

  Περισσότερο λυπηρή παρουσιάζεται η αδυναμία δημιουργικής εκμετάλλευσης του ελεύθερου χρόνου στους νέους ανθρώπους, που διαθέτουν θεωρητικά τουλάχιστον και το δυναμισμό και τη φαντασία για πρωτότυπη, εποικοδομητική απασχόληση. Είναι χαρακτηριστικό όμως ότι η πλειονότητα των μαθητών φροντίζει να «αξιοποιεί» τον ελεύθερο χρόνο, που προσφέρθηκε με το «πενθήμερο», βλέποντας τηλεόραση / VIDEO είτε ασχολούμενη με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια είτε σκοτώνοντας την ώρα της στις καφετέριες είτε παρακολουθώντας αθλητικούς αγώνες αλλά σπανίως αθλούμενη. Το πιο δυσάρεστο όμως είναι ότι ο δυναμισμός της νεολαίας (όχι όλης βέβαια) φαίνεται να βρίσκει διέξοδο σε κάποιες μορφές βιαιότητας (φαινόμενα «χουλιγκανισμού»). Κάποιοι άλλοι νέοι εμφανίζονται εντελώς παθητικοποιημένοι. Αυτοί δεν καταφεύγουν στη βία αλλά σε μια μορφή ψυχαγωγίας με τεχνητά μέσα. Αποστασιοποιημένοι από την πολιτική και κοινωνική δράση επιζητούν μια φτηνή διασκέδαση για να «σκοτώσουν» την ανία τους, να σκοτώσουν την ώρα τους, αγνοώντας πως έτσι σκοτώνουν ένα μέρος της ζωής τους, μια και η ζωή προσμετρείται ως χρόνος. Την ώρα που η ενεργητικότητά τους θα μπορούσε να διοχετευθεί σε μια υγιή πνευματική, καλλιτεχνική, κοινωνική, αθλητική απασχόληση, αναλώνονται σε μια φτηνή ψυχαγωγία, που δεν έχει απαιτήσεις αλλά δεν έχει και τίποτα ουσιαστικό να προσφέρει.

  Σε κάποιους νέους, που διατηρούν ακόμα τη μαθητική ιδιότητα, το «πενθήμερο» προσφέρει ένα πλασματικό ελεύθερο χρόνο. Αν εξαιρέσουμε εκείνους που δεν έχουν καμιά πνευματική και καλλιτεχνική έφεση και περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους άσκοπα, οι άλλοι, που έχουν κάποιες ευαισθησίες και που δε φαίνεται να ικανοποιεί η σχολική παιδεία μετά την κατάργηση κάποιων μαθημάτων που κρίθηκαν ανώφελα, όπως τα καλλιτεχνικά, υποχρεώνονται να καλύπτουν τις ανάγκες τους με εξωσχολικό εργασιακό φόρτο. Η συμπύκνωση της σχολικής πράξης σε πέντε μέρες προκάλεσε καθημερινό φόρτο εργασίας δυσβάστακτο, έτσι ώστε το δήθεν ελεύθερο σαββατοκύριακο να χρησιμοποιείται για την κάλυψη της ύλης που δεν αφομοιώθηκε στο πενθήμερο. Δυστυχώς το σύνδρομο της βαθμοθηρίας δεν αφήνει περιθώρια για ελεύθερο χρόνο. Ακόμη και σ’ αυτόν το φαινομενικά ελεύθερο χρόνο ένα πελώριο μάτι παρακολουθεί το μαθητή και η επίγνωση της ύπαρξής του ρυθμίζει τις πράξεις του. Εξάλλου η νοοτροπία που διαμορφώνει κανείς στα χρόνια της μαθητικής του ζωής καθιστά αδύνατη την ουσιαστική μορφωτική απασχόληση. Το παιδί είτε αποστρέφεται το βιβλίο είτε εξακολουθεί να διαβάζει μηχανικά, απομνημονευτικά, όπως του υπαγορεύει μια αυταρχική παρά την επίφαση φιλελευθερισμού παιδεία, που δεν αποσκοπεί στη γνώση και στη μάθηση αλλά στην εκμάθηση. Όμως μια τέτοια σχέση με το βιβλίο είναι μια στείρα απασχόληση. Έτσι, όσοι δεν μπόρεσαν από το δικό τους δρόμο να γνωρίσουν τη χαρά της γνώσης ή την ομορφιά της φύσης ή της τέχνης, αναζητούν το «ωραίο» στο κοντινότερο Video club. Τα αισθητικά τους κριτήρια, δεινά διαστρεβλωμένα μέσα σε μια πνευματοκτόνο περιρρέουσα ατμόσφαιρα, τους οδηγούν σε προμήθεια βιντεοταινιών με το κιλό ή σε μια έντονη μορφή διασκέδασης στο μισοσκόταδο των ντισκοτέκ.

  Η «επίπλωση» του ελεύθερου χρόνου δεν είναι πολύ διαφορετική στον εργαζόμενο. Η μείωση των ωρών εργασίας, το συνεχές ωράριο, και η καθιέρωση του πενθήμερου σε πολλούς εργασιακούς τομείς αφήνουν τεράστια μεγέθη ελεύθερου χρόνου στον εργαζόμενο. Από την άλλη, όλοι σχεδόν οι εργαζόμενοι κατά τις μέρες της δουλειάς τους δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να περιμένουν εναγώνια την προσεχή αργία. Ωστόσο, η εκμετάλλευση αυτού του ελεύθερου χρόνου, που αναμένεται με πραγματική λαχτάρα, είναι μάλλον απογοητευτική. Απλώς στις μεγαλύτερες ηλικίες υπάρχει μια «διαφοροποίηση» ως προς τις ασχολίες του μαθητή, καθώς εδώ επικρατεί το καφενείο με τα χαρτιά και το τάβλι για τους άντρες, η σχολαστική ενασχόληση με τα οικιακά, το κουτσομπολιό (σε συνδυασμό με χαρτιά) και η φροντίδα της ομορφιάς για τη γυναίκα. Όλα τα παραπάνω ελάχιστη ικανοποίηση μπορούν να προσφέρουν και σε πολύ μικρό βαθμό κατορθώνουν να γεμίσουν τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, να δώσουν κάποιο νόημα και σκοπό στη ζωή του. Οι άνθρωποι κέρδισαν χρόνο αλλά δεν ξέρουν τι να τον κάνουν. Τουλάχιστον οι Αρχαίοι στη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου του φιλοσοφούσαν, την ώρα που άλλοι λαοί μεθοκοπούσαν ή έκαναν όργια.

  Η παραίτηση από κάθε προσπάθεια ουσιαστική και επωφελούς ψυχαγωγίας, από κάθε προσπάθεια δυναμικής αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, καλύπτεται με τον ισχυρισμό πως τάχα ο εργαζόμενος προσπαθεί να ξεφύγει από την καθημερινή εργασιακή ρουτίνα. Αυτό όμως είναι υπεκφυγή, μια φτηνή δικαιολόγηση για τη μετατροπή του ελεύθερου χρόνου σε αποχαύνωση. Αλλά ίσως θα ήταν ουτοπικό, αντίθετο με την «παιδεία» που έχει δεχτεί και τη νοοτροπία που έχει διαμορφώσει, να ζητήσουμε από το μέσο εργαζόμενο να σταματήσει να απορροφάται από εξωτερικά στοιχεία και επιδερμικές ενασχολήσεις και να επιχειρήσει μια μορφή ενδοσκόπησης που θα του επιτρέψει να επιλέξει μια ποιοτικότερη ψυχαγωγία και πιο δραστήρια εκμετάλλευση του ελεύθερου χρόνου.